Rozprzestrzenianie się błędnego przekonania, że dochodzenie karne może dotknąć tylko tych, którzy celowo i uporczywie lekceważyli istniejące przepisy, na szczęście znacznie się teraz zmniejszyło. Media z pewnością przyczyniły się do tego, a ich relacje z prób stały się w ostatnich latach coraz bardziej intensywne. W wielu przypadkach laikowi daje się wgląd w postępowanie karne, co ujawnia ciężką walkę między stronami postępowania, tj. sądem, prokuraturą i obroną prawdy. Często strony postępowania mają zupełnie inną ocenę tego, czy oskarżony popełnił przestępstwo, czy też nie. Przykładem może być tzw. “Proces Autobahna Racera”, w którym publiczność oglądająca proces była również podzielona co do tego, czy oskarżony “Turbo-Rolf” był winny czy nie. Niektórzy byli przekonani o jego winie ponad wszelką wątpliwość, podczas gdy inni obserwatorzy procesu uważali go za niewinnego. Można również udowodnić statystycznie, że procedury dochodzeniowe prokuratury dotyczą w dużej mierze osób, które nie są następnie skazane za przestępstwo, o które są podejrzane. Ponad 60 % dochodzeń prowadzonych przez prokuraturę dotyczy oskarżonych, którym nie przedstawiono ostatecznie zarzutów, a 25 % oskarżonych nie zostało skazanych. (1)
To wszystko wyjaśnia jedną rzecz. Prawo jest tworzone przez ludzi i tam gdzie ludzie pracują, błędy mogą i zawsze będą się zdarzać. W postępowaniu karnym, jak we wszystkich dziedzinach prawa, popularne powiedzenie jest czasami prawdziwe: “Być prawym i być prawym to często dwie różne rzeczy”.
Adwokat obrony karnej jest adwokatem oskarżonego. W ramach tej funkcji ma on za zadanie zapewnienie właściwej obrony klienta poprzez, z jednej strony, uwzględnienie wszystkich okoliczności zwalniających oskarżonego, a z drugiej strony, w ramach jego zadania ochrony klienta, czuwa nad przestrzeganiem przepisów Kodeksu postępowania karnego, które pełnią funkcję ochronną na rzecz jego klienta, również przez organy śledcze i sądy.
Jak pokazuje codzienna praktyka, przyznanie prawnie gwarantowanych praw nie jest rzeczą oczywistą, ale często wymaga ciężkiej walki ze strony obrony.
Dlatego też przebieg pomyślnie zakończonej sprawy karnej z punktu widzenia oskarżonego jest zazwyczaj ustalany na wczesnym etapie, tj. w postępowaniu przygotowawczym. Dlatego już na tym etapie ważne jest, aby obrońca i klient rozpoznawali i definiowali okoliczności usprawiedliwiające. Kodeks postępowania karnego nakłada na prokuraturę obowiązek ustalenia okoliczności łagodzących. Ale nawet najlepsza na świecie wola wypełnienia tych obowiązków nie wystarczy, by chronić oskarżonego. Szczególnie prokurator i wydział śledczy, jako państwowe organy ścigania, muszą zachowywać się w sposób trudny psychologicznie. Jest oczywiste, że działalność zawodowa mająca na celu ściganie karne wpływa na bezstronność wyroku. Im silniejsze jest podejrzenie, tym bardziej osłabiona jest zdolność prokuratora do ustalenia i rozważenia okoliczności łagodzących, przy zachowaniu takiej samej bezstronności i obiektywizmu jak obciążające. Jeśli ma podejrzenia, trudno jest mu zakładać niewinność. (2)
Dogmat, za którym opowiadają się niektórzy koledzy, że obrona karna jest zawsze walką z prokuraturą, a sąd jest tu, nawiasem mówiąc, uważany za zły. Konfrontacji, a czasem nawet agresywnej emocjonalnie konfrontacji z sądem i prokuraturą nie można czasem zapobiec, jeśli interesy klienta są konsekwentnie reprezentowane. Znacznie częściej jednak to właśnie dialog i fachowa argumentacja mogą służyć interesom klienta. Wymaga to nie tylko solidnej wiedzy prawnej ze strony obrońcy, ale także empatii psychologicznej. Sędzia, który nawet gdy nie ma ku temu powodu, ciągle napotyka na opór obrońcy, może być w pewnym momencie łatwo zagrożony “odzyskaniem” obrońcy za takie zachowanie proceduralne. Klient jest wtedy zazwyczaj tym, który cierpi najbardziej. W związku z tym konieczne jest dostosowanie obrony do odpowiednich wymagań, co wymaga taktu i wrażliwości. Poszczególne etapy i działania obrońcy w postępowaniu karnym można krótko opisać w następujący sposób:
Przejęcie mandatu
W większości przypadków mandat zostaje przejęty, gdy osoba poszukująca porady znajdzie się w poważnych kłopotach, na przykład po przeszukaniu lub aresztowaniu. W tych przypadkach wymagane jest jak najszybsze zaangażowanie wykwalifikowanego obrońcy. Zgodnie z § 137 StPO oskarżony ma prawo do konsultacji z adwokatem obrony na każdym etapie postępowania.
Zanim obrońca miał możliwość zapoznania się z aktami dochodzenia, w większości przypadków doradza się klientowi, aby nie podawał żadnych informacji na temat sprawy. Jest to jego prawo do postępowania karnego i nie może być interpretowane na jego niekorzyść. Oskarżeni często mają trudności z korzystaniem z tego prawa, ponieważ rozumieją, że milczenie może być interpretowane jako przyznanie się do winy. To nie jest tak. Oskarżony musi mieć na uwadze, że akta regularnie prowadzone przez prokuraturę zawierają zarówno okoliczności obciążające, jak i uniewinniające. Oskarżony może jednak zwykle przyznać się do winy, która mu nie zaszkodzi tylko wtedy, gdy zna te fakty. Dlatego podstawowa zasada brzmi: “Rozmowa jest srebrem – cisza jest złotem”.
Wgląd do akt
Po zapoznaniu się z aktami dochodzenia, obrońca omówi z klientem jego treść oraz omówi stan faktyczny i prawny. Na tym etapie należy wziąć pod uwagę zakres, w jakim oskarżony powinien teraz udzielić informacji w sprawie. Dyskusje z policją, prokuraturą i sądem są często pomocne, aby z wyprzedzeniem zdjąć “przewagę” sprawy. Nie trzeba mówić, że klient jest informowany o takich krokach i że się na nie zgadza.
Czynności w tzw. postępowaniu przygotowawczym
W postępowaniu przygotowawczym, tj. na etapie postępowania do wniesienia zarzutów lub umorzenia postępowania, może zaistnieć konieczność ustalenia okoliczności łagodzących. Na ile to możliwe, obrona będzie dążyć do umorzenia postępowania. Jeżeli prokuratura nie umorzy postępowania, zarzuty zostaną wniesione do właściwego sądu.
Postępowania po postawieniu w stan oskarżenia
Jeżeli prokuratura wnosi oskarżenie do właściwego sądu, prowadzenie procesu jest zazwyczaj nieuniknione. Ten proces musi być strategicznie przygotowany. W związku z tym wraz z klientem opracowywana jest strategia obrony. W razie konieczności i jeśli służy to klientowi, można już podjąć próbę osiągnięcia porozumienia proceduralnego ze stronami uczestniczącymi w postępowaniu, tj. prokuraturą i sądem.
Przesłuchanie główne
Rozprawa główna ma na celu wyjaśnienie kwestii zakresu, w jakim można potwierdzić oskarżenie oskarżonego, oraz wagi ewentualnego zawinienia. Tutaj podejmuje się decyzję, czy i w jaki sposób oskarżony ma zostać ukarany. W zależności od wagi oskarżenia, rozprawa główna odbywa się w pierwszej instancji przed sądem rejonowym w składzie jednego sędziego, sądem asesora świeckiego w sądzie rejonowym lub przed Wielkim Sądem Karnym w sądzie okręgowym. Podczas przesłuchania głównego obrona będzie dążyła do osiągnięcia celu obronnego zdefiniowanego wcześniej na podstawie danych faktów. Wybór strategii zależy od celu obrony i może być realizowany w sposób elastyczny. Przy wyborze strategii należy również wziąć pod uwagę wiedzę stron uczestniczących w procesie, tj. sędziego i prokuratora. Doświadczony obrońca zna większość sędziów i prokuratorów z praktycznego doświadczenia i będzie w stanie ocenić, który sędzia w pewnych konstelacjach musi być ciężko broniony i z kim można “ściągnąć krowę z lodu” przez dyskusje prawne przed procesem.
Werdykt
Wyrok ten nie musi prowadzić do zakończenia postępowania. W razie potrzeby można jeszcze wnieść odwołanie, tj. odwołanie lub rewizję.
(1) Vultejus, DRiZ 1995, 226 i nast.
(2) Hans Daas, Handbuch des Strafverteidigers, ust. 4